Trong ngành công nghiệp âm nhạc, một bài hát thành công có thể mang lại cho chủ sở hữu cả gia tài. Do đó, việc xác định ai sáng tác một ca khúc là điều tối quan trọng.
Neil Shah, tác giả bài viết Who Really Wrote Your Favorite Song? It’s Complicated (Ai sáng tác ca khúc yêu thích của bạn? Điều này khó khẳng định) trên Wall Streer Journal (WSJ), nhận định tiền tác quyền ca khúc là một nguồn lợi khổng lồ, và các nghệ sĩ đang tìm cách tối ưu nguồn lợi nhuận này.
Vai trò được săn đón
Việc mua bán bản quyền tác phẩm âm nhạc mang lại lợi ích khổng lồ cho các tác giả nắm trong tay các ca khúc hit. Tuy nhiên, xác định ai là tác giả của một ca khúc lại không hề đơn giản.
Năm 2020, một ca khúc đạt quán quân Billboard Hot 100 có bàn tay tham gia của trung bình 5,5 nhạc sĩ, WSJ dẫn lời ông Gary Trust – giám đốc cấp cao của bảng xếp hạng. Ba thập kỷ trước, con số này chỉ ở mức 1,2 người.
Luật bất thành văn trong ngành công nghiệp âm nhạc là không phải mọi cái tên xuất hiện trong danh sách tác giả một bài hát đều thực sự sáng tác nó. Nhạc sĩ trẻ có xu hướng trao phần lớn bản quyền xuất bản tác phẩm của mình cho các nhà sản xuất danh tiếng hoặc ca sĩ tên tuổi đổi lấy cơ hội tiến thân trong nghề nghiệp.
Với nhiều khán giả, chia sẻ bản quyền khiến họ nhầm lẫn việc ai là người thực sự sáng tác ca khúc mình yêu thích. Chia sẻ tác quyền trở thành vấn đề nóng, nhất là trong thời điểm chủ sở hữu bản tuyền tác phẩm âm nhạc là vai trò được săn đón.
Việc phân chia diễn ra như thế nào?
Trước tiên cần làm rõ, tác quyền ca khúc sẽ thuộc về hai nhóm đối tượng – một là nhạc sĩ sáng tác (giai điệu, ca từ) và một cho người thực hiện ca khúc (bản thu gốc).
Các nhạc sĩ và nhà xuất bản, tồn tại tách biệt với cách hãng thu âm, nắm quyền sở hữu bản quyền sáng tác tác phẩm và thu lợi nhuận thông qua việc bán đĩa, phát hành trực tuyến, biểu diễn (phát thanh, trình diễn trực tiếp) và sử dụng ca khúc trong phim ảnh, truyền hình cũng như trò chơi điện tử. Các các hãng đĩa nắm quyền sở hữu bản thu tác phẩm, đổi lại, họ phải chịu những rủi ro về kinh tế khi đầu tư cho các nghệ sĩ biểu diễn.
Thống kê cho thấy với mỗi 1 USD doanh thu mà ca khúc kiếm được khi phát hành tại Mỹ trên các nền tảng nghe nhạc trực tuyến như Spotify hay Apple Music, nhạc sĩ sáng tác và đơn vị xuất bản chỉ nhận 15 cent. Phần còn lại đựa chia theo tỷ lệ 55 cent sẽ vào túi bên sở hữu bản thu ca khúc, còn nền tảng phát nhạc nhận 30 cent.
Ngày nay, khoản 15 cent ấy còn phải tiếp tục chia năm xẻ bảy cho nhiều nhạc sĩ. Nguyên nhân không nhỏ đến từ việc các ngôi sao thường gửi ca khúc chưa hoàn thành cho 10 nhạc sĩ tiềm năng và chọn ra từ đó đối tác phù hợp nhất.
Theo Hayleigh Bosher, học giả nghiên cứu luật sở hữu trí tuệ cũng như tác giả cuốn sách Copyright on the Music Industry, kiểu tác phẩm đóng góp tập thể này làm gia tăng số lượng nghệ sĩ sáng tác.
Nhưng vẫn chưa có một bộ tiêu chuẩn cụ thể giúp phân định rạch ròi quyền lợi giữa các bên liên quan, bỏ ngỏ việc phân chia công cán cho các nhà sản xuất “tai to mặt lớn” và ngôi sao quyền lực. Đây là nhóm người có xu hướng tìm kiếm nhiều lợi nhuận hơn, học giả Bosher nói.
“Đó là quá trình thương lượng mà các bên phải cùng ngồi xuống tìm cách giải quyết. Nếu yếu kém khả năng thương thuyết, sẽ rất khó để bạn bảo vệ quyền lợi của mình”, luật sư chuyên về mảng âm nhạc Donald S. Passman, tác giả cuốn All You Need to Know About the Music Business, nhận định.
Mỗi thể loại sẽ có một tính chất riêng?
Vấn đề xác định ai là tác giả ca khúc với các ban nhạc rock đơn giản hơn cả, đặc biệt khi họ đã viết sẵn ca khúc trước khi đến phòng thu. Ngược lại, với nhạc pop, việc có quá nhiều nhạc sĩ và cá nhân đóng góp vào quá trình sáng tác, sản xuất một ca khúc khiến các ranh giới bị xóa nhòa.
Ashley Page, nhà sáng lập công ty đại diện Page 1 Management, cho biết kịch bản phổ biến với các ca khúc nhạc pop là hai nhạc sĩ làm việc với một nhà sản xuất và công lao được chia cho cả ba. Sự phân chia bình đẳng cũng duy trì mối quan hệ hợp tác lành mạnh giữa các chuyên gia trong lĩnh vực âm nhạc, thúc đẩy họ bắt tay trong những lần tiếp theo, bà Bosher nói.
Với thể loại hip-hop, vấn đề phức tạp hơn cả do việc sử dụng bản thu một số ca khúc mẫu. Tác giả của các ca khúc mẫu nghiễm nhiên trở thành một trong những nhạc sĩ sáng tác ra bài hát mới.
Sự phân chia vai trò trong các ca khúc hip-hop có thể bắt đầu ở tỷ lệ 50-50 giữa phần nhạc nền do nhà sản xuất cung cấp và lời ca do rapper sáng tác. Càng có nhiều ca khúc mẫu được sử dụng, nhiều nhà sản xuất tham gia thực hiện cũng như rapper khách mời, miếng bánh tác quyền lại càng bị chia nhỏ.
Khó khăn khi xác định ai là tác giả
Việc những cá nhân quyền lực đứng tên tác giả, hay danh sách tác giả không phản ánh đúng thực tế là điều đôi khi vẫn xảy ra ở ngành công nghiệp âm nhạc.
Nhưng thực trạng này trở nên phổ biến những năm gần đây do nhiều nhà sản xuất tên tuổi cần một lượng lớn ca khúc phải được ra mắt ngay dù họ sáng tác rất ít, hoặc không viết lách gì. “Tôi không chắc lý do việc làm này được chấp nhận. Vấn đề thuộc phạm trù lương tâm và đạo đức”, ông Page nói.
Trong khi đó, những nghệ sĩ tên tuổi có thể đi đến phương án làm khách mời trong một bài ca khúc. Nếu một cá nhân được xác định là tác giả, dù chỉ đóng góp 1% quá trình sáng tác bài hát, họ vẫn được ghi danh tác giả và tạo cho người hâm mộ ấn tượng mình có đóng góp đáng kể.
Việc mất đi một phần nhỏ trong tỷ lệ sở hữu tác phẩm dường như không ảnh hưởng nhiều tới các nhạc sĩ. Nhưng phần bị mất ấy sẽ không ngừng cộng dồn trong suốt sự nghiệp, khiến bảng thành tích bản thân của họ mất đi một phần sức nặng. “Quyền của bạn có thể là lương hưu của bạn”, bà Bosher nói.
Những trường hợp phần chia vai trò không công bằng thường ít khi được đề cập trước công chúng. Luật về phân chia tác quyền không phổ biến, bởi các chuyên gia trong ngành công nghiệp luôn nắm đằng chuôi, và họ mới là người có quyền lựa chọn ứng viên tiềm năng cho những lần hợp tác sau.
Nhưng cũng không thiếu những nghệ sĩ sẵn sàng lên tiếng về vấn đề này. Jack Antonoff, nhạc sĩ kiêm nhà sản xuất âm nhạc từng làm việc với Taylor Swift và Lorde, thảo luận về chủ đề được anh gọi tên “vấn đề của những nhà sản xuất nhận là nhạc sĩ”.
“Tôi đã trải qua nhiều trường hợp, trong đó một người sản xuất nội dung bất kỳ cho tôi, sau đó gọi cho quản lý và yêu cầu được đứng tên sáng tác”, anh chia sẻ trong bài phỏng vấn với Journal năm 2017. “Và tôi thì sững sờ ‘Nhưng họ có viết cái gì đâu?’”.
Anuel AA, ngôi sao ca nhạc Latin sở hữu một nhãn đĩa riêng, gần đây đã chia sẻ với Billboard suy nghĩ của mình về việc phân chia quyền tác giả. Theo AA, với tư cách một nghệ sĩ, nếu bắt tay với các nhà soạn nhạc khác, anh không ngần ngại dành cho họ sự ghi nhận về tên tuổi.
“Nhiều người không muốn ghi nhận công sức sáng tác của người khác. Có những nhà soạn nhạc lớn không hề được điểm mặt, nhớ tên”, ngôi sao người Puerto Rico nói.
Động cơ của việc nhận quyền tác giả?
Hip-hop, thể loại âm nhạc xóa nhòa lằn ranh giữa sáng tác ca khúc và sản xuất âm nhạc, đã thay đổi cách những bản hit được thành hình.
Ngày nay, các bản nhạc pop mang âm hưởng hip-hop thường bao gồm cả phần nhạc nền được thực hiện bởi một nhà sản xuất. Cách làm này không khác với hip-hop. Có thể nói, hip-hop đã góp phần khiến việc nhà sản xuất nhạc pop yêu cầu quyền sở hữu tác phẩm trở nên bình thường.
Trong khi đó, quyền sở hữu bản quyền âm nhạc đang ngày càng tập trung vào nghệ sĩ và nhà sản xuất quyền lực. Đây là những con người hiểu rõ sức mạnh mà tên tuổi của họ mang lại cho một ca khúc.
Có khoảng 55.000 ca khúc mới được đăng lên các dịch vụ trực tuyến mỗi ngày. Do đó, không khó hiểu khi cuộc cạnh tranh trên thị trường âm nhạc đang chuyển hướng tập trung vào sức nặng tên tuổi của nghệ sĩ.
Đâu là giải pháp cho vấn đề?
Các luật sư âm nhạc cho hay tiêu chuẩn hóa sự phân chia tác quyền là điều bất khả. Thêm vào đó, nhạc sĩ sẽ thu về lợi ích to lớn nếu một ngôi sao ca nhạc trình bày ca khúc của họ.
Sáng kiến hòa nhập Annenberg của Đại học Nam California, nghiên cứu về những vấn đề xoay quanh sự đa dạng trong ngành giải trí, đã coi việc phân chia này là lĩnh vực quan trọng cần xem xét lại. Các nhà nghiên cứu chỉ ra việc phân chia không công bằng có thể ảnh hưởng tiêu cực tới nữ giới làm việc trong ngành công nghiệp này. Nữ giới chỉ chiếm 12,5% số nhạc sĩ và 2,6% số nhà sản xuất.
Bà Bosher cho biết các nhạc sĩ nên học cách trao đổi cởi mở hơn về tỷ lệ phân chia tác quyền và đừng lo lắng về việc nói ra lúc này có thể đã muộn màng. Các giám đốc âm nhạc nên khuyến khích một điều khoản trong đó việc thương lượng bản quyền sẽ bắt đầu từ một một mốc hợp lý hơn.
Trong ly hôn, hai bên sẽ bắt đầu phân chia tài sản ở mốc 50-50. Trong các thỏa thuận về âm nhạc, bên nắm đằng chuôi thường là nghệ sĩ với tầm ảnh hưởng lớn. “Đó luôn là cuộc chơi của quyền lực. Nhưng hiểu biết cũng là quyền lực”, bà Bosher nói.
Theo Zing